Tien historische kaarten van stad en provincie Groningen

Eeuwenlang al is de provincie Groningen in kaart gebracht. Soms als provincie apart, vaak ook als deel van een groter gebied met de provincies Friesland en Drenthe. Ook Oost-Friesland in het huidige Duitsland staat er regelmatig op.
Vooral uit de 17de en 18de eeuw zijn fraaie kaarten bekend van Groningen. Hoe werd zo’n kaart nu afgedrukt? Eerst werd een koperen plaat ingekrast (gegraveerd) met de afbeelding. Deze plaat werd bestreken met inkt, die in de groeven bleef zitten. Daarna werd de plaat met een drukpers afgedrukt op papier.
De kaarten zijn interessant omdat er heel veel dingen te vinden zijn over onze eigen omgeving. Er staan bijvoorbeeld steden, dorpen, wegen en waterverbindingen op. We noemen dat “topografische” informatie. Omdat de kaarten vaak al eeuwen oud zijn kunnen we ook veel leren over de geschiedenis van Groningen.
De kaarten zien er vaak ook heel mooi uit. Het zijn net kunstwerken, versierd met mooie tekeningetjes en mooi ingekleurd. Het inkleuren van de gedrukte kaarten was een apart vak : de man die dat deed heette de “afzetter”. Een goed ingekleurde kaart kon extra geld opleveren.
.

JMD-T-449

Titel                               Oost ende West Vrieslandts beschrijvinghe. Utriusque Frisiorum Regionis

Noviss: Descriptio

Jaartal                           1568

Maker / uitgever          Abraham Ortelius

Gebied                          Groningen, Friesland, Drenthe, Oost-Friesland en een deel van

Overijssel

Techniek                       Kopergravure, gekleurd

Maten                            34 x 50,7 cm

Verso                             Le pays de Frise, Franse tekst, met rechtsonder pag. nr. 48

Deze kaart komt uit de bekende atlas Theatrum Orbis Terrarum van Abraham Ortelius, die vanaf 1570 in Antwerpen werd uitgegeven.

De stad Groningen ligt centraal op onze kaart, als een spin in een web van kanalen en rivieren. Het Reitdiep verbond de stad met de zee, het Damsterdiep liep via Delfzijl naar het Eemsgebied.  Het Hoendiep stroomde naar het westen. Ook het Hoorndiep (de Drentse A) en het Scutendiep (de rivier de Hunze) zijn aangegeven.

In het oosten is de Dollard nog een groot meer met daarop afgebeeld een aantal bekoorlijke zeilschepen. Het dorp Midwolda met zijn Gryze vrouwen  klooster lag in die tijd vlak aan het water.  Het klooster is er niet meer, maar in de huidige tijd ligt Midwolda opnieuw aan het water nu de Blauwe Stad  in het Groninger land is gerealiseerd.

Westerwolde ligt in het zuidoosten en werd gezien als een gebied met een eigen achtergrond. De kaartkleurder heeft in de kleurkeuze dit gebied dan ook bij het Duitse achterland betrokken (Westphalie Pars,  deel van Westfalen).

In het noorden valt de lange rechte rij van Waddeneilanden op. Van Scellinck (Terschelling) tot Wangeroge zijn maar liefst 13 eilanden weergegeven met daartussen ook de namen van de stroomgaten.

Uitgebreide informatie Lees verder →

JMD-T-446

Titel                             Frisia Occidentalis
Jaartal                         1579
Maker / uitgever       Sibrandus Leo, Joachimus Hopperus, Abraham Ortelius
Gebied                       Groningen zonder Westerwolde, Friesland
Techniek                    Kopergravure, gekleurd
Maten                        36,5 x 50 cm
Verso                         Frisia Occidentalis , Latijnse tekst, pag. nr. 46

 

De kaart van Sibrandus Leo werd door Abraham Ortelius vanaf 1579 opgenomen in zijn fameuze atlas Theatrum Orbis Terrarum. Onze versies cat. 2 en cat. 2c vermelden Ioachim Hopperus in de inzet (D. Ioachimus Hopperus describebat). Deze verwijzing komt in de atlas van Ortelius vanaf 1595 voor. Vanwege de fraaie afbeelding van een pauw, links van de inzet net boven de naam Assen, is de populaire benaming van deze kaart de Pauwenkaart.

De titel is Frisia Occidentalis, oftewel West-Friesland. Tegenwoordig denken we bij deze omschrijving aan Noord-Holland, het gebied tussen Alkmaar en Enkhuizen, maar vroeger werd deze benaming in Noord-Nederland gebruikt voor het Friese gebied ten westen van de Dollard. De graafschap Oost-Friesland ontstond in 1464 en wordt later op kaarten aangeduid als Frisia Orientalis.
De kaart van Sibrandus Leo laat de huidige provincies Friesland en Groningen zien, maar dan zonder Westerwolde. Dat laatste gebied maakte geen deel uit van Stad en Lande van Groningen. Pas in 1619 kocht de Stad Groningen de heerlijkheid Westerwolde, dat altijd een geïsoleerd gebied was geweest.

Uitgebreide informatie Lees verder →

JMD-T-407

Titel                                Groningen en Ommelanden

Jaartal                            1725

Maker / uitgever          Frans Halma

Gebied                           Groningen met Westerwolde

Techniek                        Kopergravure, gekleurd

Maten                             44 x 32 cm

Verso                              Blanco

Deze kaart komt voor in:  Toneel der Vereenigde Nederlanden, Frans Halma, Leeuwarden, 1725

Groningen en Ommelanden is een veel voorkomende kaart, die gewaardeerd werd door zijn overzichtelijke gegevens. Een fraaie cartouche linksonder zorgt bovendien  voor een aantrekkelijke uitstraling. Hier zijn een drietal figuren afgebeeld met agrarische producten, geflankeerd door schapen en een koe. Het wapen van de provincie Groningen voltooit het landelijke tafereeltje.

Het is niet bekend wie verantwoordelijk was voor deze kaart, maar de maker heeft veel ontleend aan een uitgave van Nicolaas Visscher uit circa 1685. De drukker van Groningen en Ommelanden was Frans Halma (1653-1722).  Deze werkte als drukker en uitgever eerst in Utrecht en daarna in Amsterdam. In 1701 werd hij drukker van de universiteit van Franeker.

Lees verder →

JMD-T-426

Titel                                     Groninga, opulenta, populosa (……..)

Jaartal                                 1575

Maker / uitgever               Georg Braun en Franz Hogenberg

Gebied                                 Stad Groningen

Techniek                             Kopergravure, gekleurd

Maten                                  32,5 x 44 cm

Verso                                   Groningen, Latijnse tekst, pag. nr. 31

Deze vogelvluchtkaart  komt  uit het tweede deel van de stedenatlas Civitates Orbis Terrarum van Braun en Hogenberg. Het is de oudste gedrukte kaart van de stad Groningen.

We noemen het  een vogelvluchtkaart en geen plattegrond, omdat de gebouwen in opstand zijn getekend. We zien de stad als het ware vanuit het standpunt van een hoog vliegende vogel.

Groningen heeft hier de omvang van de late middeleeuwen.  Deze was vooral in de jaren 1469 tot 1471 tot stand gekomen, met nog een uitbreiding aan de zuidzijde. De zestiende eeuw kende veel onrust en er werd steeds gewerkt aan de verbetering van de vestingwerken. Op deze kaart zien we dan ook een zwaar versterkte stad, met wallen, muren, dwingers en poorten.

Het meest opvallende element ligt rechts op de voorgrond: aan de zuidkant trekt een vijfhoekige citadel de aandacht. Alva werd in 1567 landvoogd van de Nederlanden en oefende een schrikbewind uit in het opstandige gebied. In 1568 kwam hij naar het Noorden om orde op zaken te stellen. De stad Groningen moest haar sleutels afstaan en de wapens inleveren. Alva gaf opdracht voor de bouw van een citadel.  De Spanjaarden wilden van hieruit de stad Groningen beheersen. Deze “dwangburcht” lag tussen de Herepoort en de Oosterpoort, ongeveer op de plek van het huidige Hereplein. Het opschrift op de kaart (binnen de muren van de burcht)  luidt: Arx Nova (nieuwe burcht).

Uitgebreide informatie Lees verder →

JMD-T-431

Titel                                     A description of the sea-coastes of East Frysland with all their bankes

sandes and bekons

Jaartal                                 1588

Maker / uitgever               Lucas Jansz. Waghenaer,  Joannes van Doetecum

Gebied                               Waddengebied Groningen en Oost-Friesland

Techniek                            Kopergravure, gekleurd

Maten                                32,5 x 60 cm

Verso                                  A most exact description of the sea coasts of Friseland, pag. XXIII

Deze kaart komt uit de Spiegel der Zeevaerdt, de Engelse uitgave uit 1588.

De kaart heeft het zuid-zuidoosten boven en we zien Groningen dus als het ware op de kop.

De Noordzeekust is te zien van Ameland en Wierum in het westen tot aan Helgoland (Heijlighe landt) en de Jadeboezem in het oosten.  De Waddeneilanden zijn met de duinen in vogelvlucht afgebeeld aan de onderkant van de kaart. Van geheel links Wangeroog tot  rechts Schiermonnikoog en een gedeelte van Ameland. Bovendien toont Waghenaer de eilanden aan de bovenzijde in profiel, zoals ze zich vertonen aan de zeeman die er naartoe vaart. Het eiland Bosch helemaal rechtsboven toont nauwelijks verhevenheden en ziet eruit als een lichtblauwe golf. Ook vallen de droogvallende gronden of wadden  (Opt Wadt) op en de zeegaten. De belangrijkste zeegaten, die van de Eems en de Lauwers, zijn aangegeven met lodingen en bakens. Ze leidden naar de voornaamste zeehavens in deze regio, Emden en Groningen.

Uitgebreide informatie Lees verder →

JMD-T-430

Titel                                      Nieuwe caerte waerinne vertoont wordt de gantsche vaert van

Amsterdam over de Watten tot de stadt Hamborch toe.

Jaartal                                  1634

Maker / uitgever                Henricus Hondius

Gebied                                 Noordzee, Zuiderzee en Waddengebied

Techniek                              Kopergravure, gekleurd

Maten                                  44,5 x 50,5 cm

Verso                                   Description du canal ou embouchure nomme de Watten, Franse tekst

Deze zeekaart geeft een schat aan informatie over het kustgebied van Noord-Nederland en Noord-Duitsland. De vaarroute vanaf Amsterdam loopt via de Zuiderzee en het Waddengebied door tot aan de Hever bij Hamburg. Aan de kust van de Noordzee is links nog net Scheveningen aangegeven.

Zeekaarten spreken tot de verbeelding omdat ze oorspronkelijk bedoeld waren om aan boord te gebruiken. De informatie op dergelijke kaarten kon de veiligheid van een schip met bemanning bepalen. Kennis van kusten en zeegaten was ook van groot belang voor handel en politiek. De eerste gedrukte zeemansgidsen met zeilaanwijzingen en kaarten van kustwateren verschenen aan het eind van de zestiende eeuw. Het vroegste voorbeeld is de Spieghel der Zeevaerdt  van Lucas Janszoon Waghenaer die in 1584 verscheen. Al snel kwam er een flinke productie op gang, waarbij Amsterdam vanaf het begin van de zeventiende eeuw een belangrijke rol speelde.

Zeemansgidsen waren vaak op goedkoop papier gedrukt en werden aan boord in weer en wind gebruikt. Ze zijn daarom relatief zeldzamer dan de zee-atlassen, waaruit deze kaart van Hondius afkomstig is. Een zee-atlas werd in de zeventiende en achtiende eeuw gemaakt voor handelaren en verzamelaars en bevatte een fraaie ingebonden verzameling zeekaarten. Deze kaarten bleven droog en waren ook nog eens gedrukt op luxe papier. Geen wonder dat daarvan meer bewaard zijn gebleven!

Uitgebreide informatie Lees verder →

JMD-T-429

Titel                                     Afbeeldinge der Stadt Groningen met de omliggende fortressen

Jaartal                                 1652

Maker / uitgever               Egbert Haubois, Salomon Savery, Samuel Pieman, Hendrik Doncker

Gebied                                Stad Groningen

Techniek                             Kopergravure, ongekleurd

Maten                                  46 x 56 cm

Verso                                   Blanco

Deze fraaie stadsplattegrond uit 1652 is een coproductie geweest van Egbert Haubois (delineavit, heeft getekend) , Salomon Savery (sculpsit, heeft de plaat gesneden) en Samuel Pieman (excudit, heeft de kaart vermenigvuldigd). Op het exemplaar van de Van Diepen Stichting is onderaan het adres toegevoegd van drukker Hendrick Doncker te Amsterdam.

De kaart wordt ook wel “de kleine Haubois’ genoemd.

De kaart van Haubois is wellicht de bekendste plattegrond van de stad Groningen, die in latere eeuwen steeds weer werd nagevolgd. Tot de invoering van het kadaster in de 19de eeuw was deze kaart maatgevend, er was geen beter uitgangspunt te vinden.

De vesting heeft al de nieuwe uitleg naar het westen en het noorden. Samen met de zo belangrijke aangepaste vestinggordel werd deze in de eerste helft van de 17de eeuw gerealiseerd. De Publique huysen en Gasthuysen zijn aangegeven en rechtsonder staat een explicatie van Straten, Poorten, Steeghen, gangen en weeghen.

Uitgebreide informatie Lees verder →

JMD-T-462

8. JMD-T-462

Titel                               Groninga Dominium

Jaartal                            1617

Maker / uitgever            Petrus Kaerius

Gebied                           Groningen met Westerwolde

Techniek                        Kopergravure, gekleurd

Maten                             37 x 48 cm

Verso                              Regio Groningana , Latijnse tekst, met pag. nrs. 91 en 92

Deze kaart komt uit de bekende atlas van Petrus Kaerius, Germania Inferior, uit het jaar 1617.

De gegevens voor deze kaart van Groningen in Germania Inferior ontleende Kaerius aan de handgetekende kaart van Christiaan Sgroten. Dat betekent dat hij ook de niet bestaande waterloop dwars door het Hogeland overnam, die op de kaart van Mercator is te vinden. Midden onder is de titel Groninga dominium samen met een schaalstok afgebeeld. Volgens P. Wijk is dit de eerste keer dat deze naam (vertaald: Groninger gebied) op een kaart wordt gebruikt. In de linker onderhoek staan een man en vrouw in streekdracht te poseren, met het onderschrift Groeningi.  Rechts boven trekt een stadsgezicht van Groningen de aandacht, opgenomen in een cartouche met rolwerk. Het stadsgezicht is ontleend aan de bekende Beschrijvinghe Van Alle De Nederlanden… door Ludovico (Luigi) Guicciardini, een Italiaan die in Antwerpen werkzaam was.

Uitgebreide informatie Lees verder →

JMD-T-459

9. JMD-T-459

Titel                                    Novus XVII Inferioris Germaniae provinciarum typus

Jaartal                                 1617

Maker / uitgever                 Petrus Kaerius

Gebied                                Zeventien Provinciën

Techniek                             Kopergravure, gekleurd

Maten                                 38 x 50 cm

Verso                                  Belgii sive Inferioris Germaniae, tekst in Latijn, pag. nr. 5

Deze kaart komt uit de Latijnse editie van de atlas Germania Inferior van Petrus Kaerius.

De kaart van de Zeventien Provinciën heeft een karakteristieke vorm met het westen boven. Op deze wijze kon het kaartbeeld efficiënt op het blad papier met liggend formaat worden gedrukt.

Dat de Noordzee prominent bovenaan staat, benadrukt bovendien op symbolische wijze de belangrijke positie die de Nederlanden innamen op het gebied van zeevaart, handel en visserij. De schaal van de kaart is circa 1 : 870.000.

Kaerius was een knap graveur, die graag mooi versierde kaarten maakte. Zo heeft hij de Noordzee boven in de kaart verlucht met diverse zeilschepen die de vlag in top hebben. De kleurige kompasroos  trekt de aandacht. Geheel rechts zwemmen twee walvissen. Hij maakte strakke, smaakvolle cartouches. Op deze kaart flankeren twee zwierige mythologische figuren (links Mars en rechts Hermes) de tekstcartouche rechtsboven. Linksboven nam hij het Franse koninklijke wapen op met het onderschrift Gallia.

Uitgebreide informatie Lees verder →

JMD-T-511

10. JMD-T-511

Titel                                     Fraeylemaborg in de 18de eeuw

Jaartal                                  1937

Maker / uitgever                  Anco Wigboldus

Techniek                             Inkt en aquarel

Maten                                  49 x 65.5 cm

De Fraeylemaborg in Slochteren is in eerste aanleg al meer dan zeven eeuwen oud. Het sobere steenhuis dat reeds voor 1300 werd gebouwd werd in latere eeuwen uitgebreid tot een romantisch kasteel. De huidige kenmerken van het borggebouw dateren vooral uit het einde van de 18de eeuw. Ook het park heeft een lange ontwikkeling doorgemaakt. Van de aanleg in Franse stijl is onder meer de centrale zichtas bewaard gebleven die vanaf de borg 1,3 km lang is. Rond 1800 werd  het park geleidelijk aangepast aan de Engelse landschapsstijl.  Het vogelvluchtzicht van de Fraeylemaborg door Anco Wigboldus (1900-1983) geeft de Franse geometrische aanleg van het park weer. Met grote precisie tekende hij de centrale en diagonale assen,  de kaarsrechte rijen bomen en heesters en de ronde vijvers. Wigboldus gaf het huis weer zoals we dat kennen van de bekende borgenkaart van Coenders.  De borg heeft stijlvol versierde gevels, torentjes en een poortgebouw bij de ophaalbrug. De boerderij aan de linkerkant van het voorplein heeft het koetshuis als symmetrische tegenhanger.

Uitgebreide informatie Lees verder →